Λιγότερο κράτος – μια πρώτη ανάλυση

Ο περιορισμός του κράτους θα πρέπει να εξεταστεί σε συνδυασμό με την αλλαγή του Συντάγματος και τις υποχρεώσεις που απορρέουν από τη συμμετοχή μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση

Το αίτημα για «Λιγότερο Κράτος» αποτελεί θέση της Δημιουργίας, Ξανά! αλλά και πολλών κομμάτων που στοχεύουν στον εκσυγχρονισμό της ελληνικής πολιτείας. Η μείωση της γραφειοκρατίας με την απλοποίηση των διαδικασιών για την ίδρυση μιας επιχείρησης και την ταχύτερη έκδοση μιας σύνταξης γήρατος αλλά και η απλούστευση του φορολογικού συστήματος αναφέρονται ως τυπικά παραδείγματα που δικαιολογούν το παραπάνω σύνθημα για λιγότερο κράτος. Είναι όμως εφικτή στην πράξη η δραστική μείωση του κράτους; Αρκεί να απολυθούν μερικές χιλιάδες δημόσιοι υπάλληλοι και να αναδιοργανωθούν οι υπηρεσίες για να μειωθεί σημαντικά ο ρόλος και η παρέμβαση του κράτους; Μήπως πρέπει να  περιοριστούν ή και να καταργηθούν κάποιες κρατικές αρμοδιότητες και εξουσίες και άλλες να αναδιαμορφωθούν έτσι ώστε και ο πολίτης να εξυπηρετείται αλλά και να προασπίζεται το δημόσιο συμφέρον; Σε αυτό το άρθρο θα προσπαθήσω να σκιαγραφήσω τις σημερινές αρμοδιότητες του ελληνικού κράτους. Σε επόμενο άρθρο θα επικεντρωθώ στις αρμοδιότητες που αφορούν την προστασία του πολίτη από ατυχήματα, καταστροφές και έκνομες ενέργειες.

Εισαγωγή. Κατ' αρχάς θα πρέπει να συμφωνήσουμε πως υπάρχουν μερικοί τομείς που από τη φύση τους αποτελούν θεμελιώδεις αρμοδιότητες της πολιτείας και στους οποίους ο περιορισμός του κράτους θα πρέπει να μελετηθεί με προσοχή και να οριστεί επακριβώς. Πρόκειται για τις «κυριαρχικές» αποκαλούμενες αρμοδιότητες, δηλαδή τις αρμοδιότητες εκείνες που μπορούν να ασκούνται μόνον από την πολιτεία. Μάλιστα, ανάλογα με την επικρατούσα ιδεολογική κατεύθυνση οι κυριαρχικές αυτές αρμοδιότητες μπορεί να είναι περιορισμένες ή εκτεταμένες. Οι ορθόδοξοι φιλελεύθεροι, για παράδειγμα, παραδέχονται μόνον τέσσερεις τέτοιες κυριαρχικές αρμοδιότητες. Την εξωτερική ασφάλεια (διπλωματία και εθνική άμυνα). Την εσωτερική ασφάλεια και τήρηση της δημόσιας τάξης. Την θέσπιση των νόμων και την απονομή δικαιοσύνης. Και τέλος, την οικονομική και χρηματοπιστωτική κυριαρχία (κυρίως μέσω της έκδοσης νομίσματος). Μάλιστα, πολλοί φιλελεύθεροι αμφισβητούν αυτή την τέταρτη κυριαρχική αρμοδιότητα, η οποία με την Συνθήκη του Μάαστριχτ και την υιοθέτηση του κοινού ευρωπαϊκού νομίσματος έχει πλέον καταστεί μια από τις αποκλειστικές αρμοδιότητες της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Σε πολλές χώρες, ως κυριαρχικές αρμοδιότητες θεωρούνται και η παιδεία, η υγεία, οι κοινωνικές πολιτικές (κατοικία, κοινωνική ασφάλιση, κοινωνική συνοχή, απασχόληση και αντιμετώπιση της ανεργίας, εργατικά ατυχήματα, κλπ), η προστασία του περιβάλλοντος, ο πολιτισμός και άλλες. Πρόκειται για χώρες με διάφορα πολιτικά συστήματα από τις Σκανδιναβικές χώρες του σοσιαλισμού της ευημερίας (welfare socialism) μέχρι χώρες με ισχυρή παρουσία του κράτους λόγω παράδοσης (π.χ. Γαλλία) αλλά και μέχρι τις λίγες εναπομένουσες χώρες του πάλαι ποτέ υπαρκτού σοσιαλισμού.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση. Στην καθημερινή πράξη η συμμετοχή μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση δημιουργεί επίσης υποχρεώσεις για την εκπλήρωση των οποίων είναι αρμόδιο το κράτος. Οι περισσότερες νομικές πράξεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης (οδηγίες, κανονισμοί, αποφάσεις) περιέχουν φράσεις όπως «τα κράτη μέλη μεριμνούν όπως», «τα κράτη μέλη εξασφαλίζουν ότι», ή «τα κράτη μέλη οφείλουν να» … Αυτό ισχύει ακόμη και για τους τομείς στους οποίους τα κράτη μέλη έχουν εκχωρήσει την αποκλειστική αρμοδιότητα στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Πρόκειται με τη σειρά για τους εξής τομείς: 1) τελωνειακή ένωση, 2) θέσπιση των κανόνων ανταγωνισμού που είναι αναγκαίοι για τη λειτουργία της εσωτερικής αγοράς, 3) νομισματική πολιτική για τα κράτη μέλη με νόμισμα το ευρώ, 4) διατήρηση των βιολογικών πόρων της θάλασσας στο πλαίσιο της κοινής αλιευτικής πολιτικής και 5) κοινή εμπορική πολιτική (δηλ. εμπορικές σχέσεις με τρίτες χώρες).

Φυσικά, σε μια σειρά άλλων τομέων (εσωτερική αγορά, οικονομική, κοινωνική και εδαφική συνοχή, γεωργία και αλιεία, περιβάλλον, προστασία των καταναλωτών, μεταφορές, διευρωπαϊκά δίκτυα, ενέργεια, χώρο ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης, ασφάλεια στον τομέα της δημόσιας υγείας και ορισμένες πτυχές της κοινωνικής πολιτικής), η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει «συντρέχουσα» αρμοδιότητα με τα κράτη μέλη, δηλαδή ασκεί τις σχετικές αρμοδιότητες από κοινού με αυτά. Τέλος, υπάρχουν τομείς στους οποίους οι αρμοδιότητες ασκούνται από τα κράτη μέλη αλλά η Ένωση μπορεί να οργανώνει δράσεις υποστήριξης. Σε αυτούς περιλαμβάνονται η προστασία και βελτίωση της ανθρώπινης υγείας, η βιομηχανία, ο πολιτισμός, ο τουρισμός, η παιδεία, η επαγγελματική εκπαίδευση, η νεολαία και ο αθλητισμός, η πολιτική προστασία, και τέλος η διοικητική συνεργασία.

Μπορούμε να μειώσουμε το κράτος στους τομείς συντρέχουσας αρμοδιότητας χωρίς να μπλέξουμε με διαδικασίες επί παραβάσει, πρόστιμα και καταδίκες από την Ευρωπαϊκή Ένωση λόγω καθυστερημένης ή ελλιπούς εφαρμογής των σχετικών διατάξεων του ενωσιακού δικαίου; Θα μου πείτε ότι και σήμερα με την δυσκίνητη και γραφειοκρατική δημόσια διοίκηση συχνά το ελληνικό κράτος καταδικάζεται από το δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο Λουξεμβούργο λόγω καθυστερημένης ή πλημμελούς εφαρμογής του ενωσιακού δικαίου … οπόταν «τ' είχες Γιάννη, τ' είχα πάντα». Όμως, η κατάργηση υπηρεσιών, ή ακόμη χειρότερα η αποδυνάμωσή τους ενδέχεται να επιτείνει μια ήδη βεβαρυμμένη κατάσταση …

Το ελληνικό Σύνταγμα. Το Σύνταγμα της Ελλάδας από την πλευρά του κατοχυρώνει στο κράτος μια σειρά από αρμοδιότητες. Αναφέρει για παράδειγμα ότι ο σεβασμός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας (άρθρο 2). Προβλέπει το δικαίωμα των πολιτών στην προστασία της υγείας και της γενετικής τους ταυτότητας (άρθρο 5) χωρίς όμως να προσδιορίζεται σαφώς αν η προστασία αυτή αποτελεί αρμοδιότητα της Πολιτείας και πως εξασκείται. Σύμφωνα με το άρθρο 16, υποχρεώσεις του Κράτους αποτελούν η ανάπτυξη και η προαγωγή της τέχνης και της επιστήμης, της έρευνας και της διδασκαλίας, ενώ σύμφωνα με το ίδιο άρθρο βασική αποστολή του Κράτους αποτελεί και η παιδεία στην οποία η Έλληνες έχουν δικαίωμα δωρεάν πρόσβασης, κάτι που εν πολλοίς αποτελεί στην πράξη ευσεβή πόθο. Τα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα τελούν υπό την εποπτεία του Κράτους, οι καθηγητές των οποίων είναι δημόσιοι λειτουργοί, ενώ το Κράτος παρέχει και επαγγελματική και κάθε άλλη ειδική εκπαίδευση. Τέλος, υπό την προστασία και την ανώτατη εποπτεία του Κράτους τελεί και ο αθλητισμός.

Σύμφωνα με το άρθρο 21 υπό την προστασία του Κράτους τελούν η οικογένεια, ο γάμος, η μητρότητα και η παιδική ηλικία. Δικαίωμα ειδικής φροντίδας από το Κράτος έχουν οι πολύτεκνες οικογένειες, οι ανάπηροι πολέμου και ειρηνικής περιόδου, τα θύματα πολέμου, οι χήρες και τα ορφανά εκείνων που έπεσαν στον πόλεμο, καθώς και όσοι πάσχουν από ανίατη σωματική ή πνευματική νόσο. Το Κράτος μεριμνά για την υγεία των πολιτών και παίρνει ειδικά μέτρα για την προστασία της νεότητας, του γήρατος, της αναπηρίας και για την περίθαλψη των απόρων. Αντικείμενο ειδικής φροντίδας του Κράτους αποτελεί η απόκτηση κατοικίας από αυτούς που τη στερούνται ή που στεγάζονται ανεπαρκώς ενώ υποχρέωση του Κράτους αποτελεί ο σχεδιασμός και η εφαρμογή δημογραφικής πολιτικής, καθώς και η λήψη όλων των αναγκαίων μέτρων, κάτι που επίσης αποτελεί ευσεβή πόθο …

Σύμφωνα με το άρθρο 22 η εργασία αποτελεί δικαίωμα και προστατεύεται από το Κράτος, που μεριμνά για τη δημιουργία συνθηκών απασχόλησης όλων των πολιτών και για την ηθική και υλική εξύψωση του εργαζόμενου αγροτικού και αστικού πληθυσμού. Επίσης, το Κράτος μεριμνά για την κοινωνική ασφάλιση των εργαζομένων, όπως νόμος ορίζει. Παράλληλα, σύμφωνα με το άρθρο 24 υποχρέωση του Κράτους και δικαίωμα του καθενός αποτελεί η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος. Υποχρέωση του Κράτους συνιστά η σύνταξη δασολογίου και εθνικού κτηματολογίου (άλλος ένας ευσεβής πόθος) ενώ στη ρυθμιστική αρμοδιότητα και τον έλεγχο του Κράτους υπάγεται η χωροταξική αναδιάρθρωση της Χώρας, η διαμόρφωση, η ανάπτυξη, η πολεοδόμηση και η επέκταση των πόλεων και των οικιστικών γενικά περιοχών. Το κράτος προστατεύει τα μνημεία, τις παραδοσιακές περιοχές και τα παραδοσιακά στοιχεία. Τέλος το άρθρο 25 προβλέπει ότι τα δικαιώματα του ανθρώπου … τελούν υπό την εγγύηση του Κράτους χωρίς όμως τα δικαιώματα αυτά να απαριθμούνται λεπτομερώς στη συνέχεια ούτε και να γίνεται κάποια αναφορά στο χάρτη ανθρωπίνων δικαιωμάτων του Συμβουλίου της Ευρώπης ή στον αντίστοιχο χάρτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Σύμφωνα με το άρθρο 106, το Κράτος προγραμματίζει και συντονίζει την οικονομική δραστηριότητα στη Χώρα, λαμβάνει τα επιβαλλόμενα μέτρα για την αξιοποίηση των πηγών του εθνικού πλούτου, από την ατμόσφαιρα και τα υπόγεια ή υποθαλάσσια κοιτάσματα, για την προώθηση της περιφερειακής ανάπτυξης και την προαγωγή ιδίως της οικονομίας των ορεινών, νησιωτικών και παραμεθόριων περιοχών. Επίσης προβλέπεται σε ειδικές περιπτώσεις η αναγκαστική συμμετοχή του Κράτους ή άλλων δημόσιων φορέων σε επιχειρήσεις, εφόσον αυτές έχουν χαρακτήρα μονοπωλίου ή ζωτική σημασία για την αξιοποίηση των πηγών του εθνικού πλούτου, ή έχουν ως κύριο σκοπό την παροχή υπηρεσιών στο κοινωνικό σύνολο. Αυτό φυσικά εφόσον δεν έρχεται σε αντίθεση με τις πολιτικές ελευθέρωσης της αγοράς, που υιοθετούνται στο πλαίσιο της Ενωμένης Ευρώπης και με τις οποίες πρέπει να συμμορφωθεί και η χώρα μας. Παράλληλα, στο άρθρο 108 προβλέπεται ότι το κράτος μεριμνά για τη ζωή του απόδημου ελληνισμού, για τη διατήρηση των δεσμών του με τη μητέρα Πατρίδα καθώς και για την παιδεία και την κοινωνική και επαγγελματική προαγωγή των Ελλήνων που εργάζονται έξω από την επικράτεια.

Το Σύνταγμα δεν αναφέρεται ρητά σε αποκλειστικές κρατικές αρμοδιότητες περί τήρησης εσωτερικής ή εξωτερικής ασφαλείας (πλην της αρμοδιότητας του Προέδρου να εκπροσωπεί διεθνώς το Κράτος και να κηρύσσει πόλεμο - άρθρο 36) ούτε περί προστασίας των πολιτών από ατυχήματα και καταστροφές. Η έννοια της δημόσιας τάξης αναφέρεται σε συνάρτηση με την άσκηση της θρησκευτικής λατρείας (άρθρο 13) σε σχέση με τις επιτάξεις για τις ανάγκες των ενόπλων δυνάμεων (άρθρο 18) και τέλος σε σχέση με τη διαφύλαξη της δημόσιας τάξης και ασφάλειας στο Άγιο Όρος (άρθρο 105).

Συμπέρασμα. Είναι προφανές ότι οι αρμοδιότητες του κράτους στην Ελλάδα είναι ιδιαίτερα εκτεταμένες και ο περιορισμός τους θα πρέπει να μελετηθεί σοβαρά σε συνδυασμό με τις υποχρεώσεις του κράτους βάσει του ενωσιακού δικαίου και είναι προφανές ότι πρέπει να συνδυαστούν και με την αναθεώρηση του Συντάγματος. Μια καλή προσέγγιση θα μπορούσε να αποτελέσει ο ορισμός συγκεκριμένων στόχων και δεικτών κόστους/επιδόσεων για κάθε επιμέρους αρμοδιότητα και δραστηριότητα σε συνδυασμό με την ανάθεση της υλοποίησής τους σε συγκεκριμένες υπηρεσίες ή φορείς. Παράλληλα, ορισμένες κυριαρχικές αρμοδιότητες και ο ρόλος της Πολιτείας όσον αφορά την προστασία του πολίτη από ατυχήματα, καταστροφές και έκνομες ενέργειες θα πρέπει να οριστούν και να οριοθετηθούν με σαφήνεια στο βασικό κείμενο συγκρότησης της ελληνικής πολιτείας. Αυτό αποτελεί κατά τη γνώμη μου σημαντική έλλειψη, η οποία θα πρέπει στο μέλλον να διορθωθεί.

Διαβάστε: Το Σύνταγμα της Ελλάδος, Ενοποιημένη έκδοση των συνθηκών για την Ευρωπαϊκή Ένωση