«Οι σχέσεις μεταξύ το άνδρα και της γυναίκας θεμελιώνουν τις αξίες μιας κοινωνίας, η οποία, με την σειρά της, γίνεται φορέας πολιτισμού…» Πάολα Σαλομόν - Γαλλίδα φιλόσοφος, συγγραφέας και θεραπεύτρια
Χωρίς καμμιάν αμφιβολία ο θεσμός της οικογένειας, ιστορικά, στηρίζεται στις σχέσεις του άνδρα με την γυναίκα, δηλαδή στο ζευγάρι. Πριν απ’ όλα, λοιπόν, όπως αναγνωρίζουν κορυφαίοι κοινωνιολόγοι, ιστορικοί και φιλόσοφοι, για να μιλήσει κανείς για την οικογένεια και την ιστορική της πορεία ως θεσμού δια μέσου των αιώνων, θα πρέπει να μελετήσει και να διερευνήσει σε βάθος τις σχέσεις μεταξύ ανδρών και γυναικών και την διαμόρφωσή τους κάτω από συγκεκριμένες οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές και πολιτιστικές συνθήκες.
Κάτι τέτοιο, βέβαια, ξεπερνά κατά πολύ τους στόχους του παρόντος ερευνητικού άρθρου, το οποίο φιλοδοξεί να καταγράψει την σημερινή κατάσταση του θεσμού της οικογένειας στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) και να διακινδυνεύσει κάποιες εκτιμήσεις και προβλέψεις για το μέλλον. Επίσης, στο πλαίσιο αυτής της έρευνας και στο μέτρο που από οικονομικής πλευράς προχωρά και η οικονομική και νομισματική ολοκλήρωση της Ευρώπης, χρήσιμον είναι να αναρωτηθούμε αν είναι εφικτή και μία Ευρώπη των οικογενειών.
Θα πρέπει ευθύς εξ αρχής να υπογραμμίσουμε ότι, με βάση τα διαθέσιμα στατιστικά στοιχεία για τον θεσμό της οικογένειας στην Ευρώπη (γάμοι, διαζύγια, γεννητικότητα, συγκατοίκηση, κλπ.), οι διαφορές που υπάρχουν μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών είναι σημαντικές. Το ίδιο ισχύει και για τις κοινωνικο-δημογραφικές συμπεριφορές –τις οποίες, όμως, αν κανείς αναλύσει διαχρονικά, θα διαπιστώσει ότι όλο και περισσότερο πλησιάζουν προς κοινά πρότυπα. Έτσι, η υπόθεση μιας Ευρώπης των οικογενειών σε 30-40 χρόνια δεν πρέπει καθόλου να αποκλείεται, σήμερα όμως υπάρχει μόνον σαν τάση.
Θα πρέπει επίσης να τονίσουμε ότι, από την μελέτη των στατιστικών στοιχείων για τις ευρωπαϊκές οικογένειες, προκύπτουν δύο ακόμη σημαντικά συμπεράσματα. Το πρώτο αφορά στις διαφορές που παρατηρούνται μεταξύ της μεσογειακής και της βορειοευρωπαϊκής οικογένειας και το δεύτερο αναφέρεται στις διαφορές λόγων και έργων. Λόγου χάρη, σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες όπου κυριαρχεί η λεγόμενη «προοδευτική» αντίληψη, οι στάσεις και συμπεριφορές απέναντι στον θεσμό της οικογένειας είναι βαθύτατα συντηρητικές. Το ίδιο φαινόμενο, βέβαια, παρατηρείται και σε άλλους τομείς της κοινωνικής ζωής, γεγονός που χρήζει ψυχανάλυσης παρά δημοσιογραφικής έρευνας. Μία άλλη παράμετρος του οικογενειακού θεσμού στην ΕΕ είναι αυτή των περιφερειακών διαφοροποιήσεων, με χαρακτηριστική την περίπτωση Βορείου και Νοτίου Ιταλίας.
Ας δούμε, όμως, από πιο κοντά τα ποσοτικά στατιστικά στοιχεία που οριοθετούν την λειτουργία των οικογενειών στις χώρες μέλη της ΕΕ.
Ξεκινώντας από τον δείκτη γονιμότητας, παρατηρείται ότι τα υψηλότερα ποσοστά του συναντώνται στην Σουηδία και την Ιρλανδία με 2,09 και 2,03 αντίστοιχα. Ακολουθούν η Νορβηγία και η Μεγάλη Βρεταννία με δείκτες 1,89 και 1,79, ενώ στην Δανία ο δείκτης είναι 1,73. Στις υπόλοιπες χώρες, ο δείκτης γονιμότητας κυμαίνεται από 1,67 στο Λουξεμβούργο και 1,59 στο Βέλγιο και την Ολλανδία, σε 1,23 στην Ισπανία –τελευταία χώρα στην σχετική κατάταξη, με προτελευταία την Ιταλία, η οποία έχει δείκτη 1,25. Η Ελλάδα βρίσκεται επίσης κάτω από τον κοινοτικό μέσον όρο, με δείκτη 1,42, οποίος, όπως είναι φυσικό, φέρνει στο προσκήνιο και το σοβαρό δημογραφικό πρόβλημα που αντιμετωπίζει η χώρα μας.
Αντίθετα, Ελλάδα και Πορτογαλία έχουν τους υψηλότερους δείκτες γαμηλιότητας στην ΕΕ, με 0,82 και 0,87 αντιστοίχως, ενώ στον τομέα αυτόν η Νορβηγία και η Σουηδία κατέχουν τις τελευταίες θέσεις, με 0,49 και 0,50 αντίστοιχα. Ο δείκτης αυτός υποδηλώνει ότι στις δύο σκανδιναβικές χώρες, σε αντίθεση με την μεσογειακή Ευρώπη, πολλά ζευγάρια συζούν αλλά δεν έχουν τελέσει επίσημο γάμο. Η διαπίστωση αυτή, εξάλλου, επιβεβαιώνεται και από τον δείκτη συγκατοίκησης χωρίς επίσημο γάμο γυναικών με άνδρες στην Σουηδία και την Νορβηγία. Ο δείκτης αυτός για γυναίκες 20-24 ετών είναι 59% στη Νορβηγία και 78% στην Σουηδία, ενώ στην Δανία φθάνει το 75%,
Αναφορικά με τα διαζύγια, με δείκτη 0,48 η Σουηδία κατέχει τα σκήπτρα στην ΕΕ και ακολουθείται από την Μεγάλη Βρεταννία (0,42), την Δανία (0,41) και την Νορβηγία (0,40). Στις δύο τελευταίες θέσεις από πλευράς διαζυγίων βρίσκουμε την Ελλάδα, με δείκτη 0,13, και την Ιταλία, με δείκτη 0,08 –ποσοστά που από μόνα τους λένε πολλά αν θελήσει κανείς να τα ερμηνεύσει με κοινωνιολογικά, θρησκευτικά και πολιτιστικά κριτήρια. Όσον αφορά στις άλλες χώρες μέλη της ΕΕ, οι δείκτες τους στα διαζύγια βρίσκονται γύρω στο 0,35, που είναι και ο μέσος κοινοτικός όρος.
Από τα προαναφερθέντα αριθμητικά δεδομένα προκύπτει ξεκάθαρα ότι στην Βόρεια Ευρώπη, και ιδιαίτερα στην Σκανδιναβία, ο γάμος δεν θεωρείται απαραίτητη προϋπόθεση για την ύπαρξη μιας οικογένειας, η οποία στις χώρες αυτές μπορεί να είναι θεμελιωμένη σε μία ελεύθερη σχέση. Το φαινόμενο αυτό είναι ιδιαίτερα αυξημένο στους Σκανδιναβούς 20-24 ετών, στους κόλπους των οποίων τα επίσημα ζευγάρια, δηλαδή αυτά που έχουν παντρευτεί, είναι λιγότερα από τα ανεπίσημα. Ας σημειωθεί επίσης ότι στην Σκανδιναβία πολλά νέα ζευγάρια παντρεύονται, δηλαδή επισημοποιούν την σχέση τους, αφού αποκτήσουν παιδί. Για τον λόγο αυτόν, σε χώρες όπως η Σουηδία, η Δανία, η Νορβηγία τα ποσοστά γεννήσεων σε μη παντρεμένα ζευγάρια είναι και τα υψηλότερα σε ολόκληρη την Ευρώπη.
Χρήσιμον είναι να τονιστεί, επίσης, ότι μπορεί στην Σκανδιναβία ο γάμος να μην είναι ιδιαίτερα δημοφιλής, εν τούτοις τα ποσοστά των αμβλώσεων στις χώρες αυτές είναι πολύ πιο χαμηλά από τα αντίστοιχα στην Γαλλία και στην Φινλανδία –η οποία, ωστόσο, σε αρκετά σημεία διαφέρει αισθητά από τις άλλες σκανδιναβικές χώρες.
Πέρα από τις προαναφερόμενες ποσοτικές διαφορές, παρατηρούνται πολλές ομοιότητες σήμερα στο ποιοτικό επίπεδο στην λειτουργία και την σύσταση της οικογένειας. Έτσι, στις περισσότερες χώρες όλο και περισσότεροι γάμοι γίνονται από έρωτα, αλλά όχι σε νεαρή ηλικία. Χρόνο με τον χρόνο, σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες πέφτει ο αριθμός των πολυτέκνων οικογενειών, οι οποίες αντιπροσωπεύουν πλέον πολύ χαμηλό ποσοστό τυο συνόλου των νοικοκυριών. Προς εξαφάνιση επίσης οδεύουν και τα νοικοκυριά των δύο οικογενειών, παράλληλα δε μείωση παρουσιάζει και ο αριθμός των ηλικιωμένων ατόμων που συστεγάζονται ή συντηρούνται από τα παιδά τους. Αντίθετα, εντυπωσιακή είναι η άνοδος τα 40 τελευταία χρόνια των γυναικών που εργάζονται, γεγονός που έχει επηρεάσει βαθειά και τον θεσμό της ευρωπαϊκής οικογένειας.
Εντυπωσιακή επίσης άνοδο παρουσιάζουν τα 25 τελευταία χρόνια στην Ευρώπη και οι οικογένειες με ένα παιδί κάτω των 15 ετών και με έναν γονέα. Οι οικογένειες αυτές αντιπροσωπεύουν 21% στην Δανία, έναντι μόνον 6% στην Ελλάδα –η οποία έχει και το χαμηλότερο ποσοστό, ακολουθούμενη από την Ισπανία με 6,4% και την Ιταλία με 8%. Στην Ισπανία συναντά κανείς και τα υψηλότερα ποσοστά ευνοϊκών γνωμών για την πλήρη σεξουαλική ελευθερία, την οποία κατά μέσον όρο αποδέχεται και κρίνει θετικά το 35% των Ευρωπαίων. Το αντίστοιχο ισπανικό ποσοστό είναι 52%, με τελευταίο αυτό της Ιρλανδίας που δεν ξεπερνά το 18% για το 1992.
Από πολλούς ειδικούς της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στις Βρυξέλλες επισημαίνεται επίσης ότι, σε ολόκληρη την Ευρώπη, ο θεσμός της οικογένειας επηρεάζεται σοβαρά και από τις τεχνολογικές εξελίξεις, οι οποίες αλλάζουν πολλά στις σχέσεις των παιδιών με τους γονείς τους. Υπό αυτή την έννοια, ο Γάλλος δημοσιογράφος και σύμβουλος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, κ.Αντρέ Ρουσέλ, υπογραμμίζει ότι στον 21ο αιώνα η οικογένεια στην Ευρώπη βρίσκεται σε κρίσιμο σταυροδρόμι, διότι προσπαθεί να περάσει από την βιομηχανική εποχή σε αυτήν της γνώσης, της παροχής υπηρεσιών και των ραγδαίων τεχνολογικών εξελίξεων που αλλάζουν όλα τα δεδομένα του διανοητικού μας σύμπαντος.
Τέλος, εκτιμάται από πολλούς ερευνητές ότι η οικονομική κρίση θα επηρεάσει τον θεσμό της οικογένειας θετικά, γιατί σε πολλές περιπτώσεις θα συσφίξει σχέσεις που την περίοδο της ανόδου είχαν εξασθενήσει. Στην Ελλάδα, τα πρώτα δείγματα μιας τέτοιας εξέλιξης είναι ήδη ορατά, με την επιστροφή στην περιφέρεια κατοίκων του κέντρου που αντιλαμβάνονται ότι στην σημερινή Αθήνα δεν έχουν στον ήλιο μοίρα. Παρεμφερή φαινόμενα παρατηρούνται και σε άλλες χώρες του ευρωπαϊκού Νότου και ιδιαίτερα στην γειτονική μας Ιταλία.
Σαφώς, λοιπόν, για μιαν ακόμη φορά ο θεσμός της οικογένειας βρίσκεται σε ιστορική καμπή και στην εξέλιξή του σημαντικός θα είναι ο ρόλος του Διαδικτύου και των νέων μορφών αλληλεγγύης που θα δημιουργηθούν σε μετασχηματιζόμενες κοινωνίες.
του Αθαν. Χ. Παπανδρόπουλου
Πηγή: European Business Review